Tôn sùng là gì? Khái niệm, tác hại và cách rèn luyện để có tư duy độc lập, tránh tôn sùng quá mức

Có những lời khen khiến cho con người phát triển – nhưng cũng có những sự tôn sùng khiến người ta dừng lại trong chính hành trình nhận thức. Tôn sùng – khi vượt khỏi giới hạn của lòng kính trọng tỉnh táo – sẽ trở thành hình thức thần thánh hóa, vô hiệu hóa tư duy phản biện và đẩy con người vào trạng thái phụ thuộc cảm xúc. Qua bài viết sau, cùng Sunflower Academy chúng ta sẽ khám phá khái niệm, tác hại và cách rèn luyện để có tư duy độc lập, tránh tôn sùng quá mức – như một cách giữ vững nội lực giữa một thế giới đầy biểu tượng và ảnh hưởng.

Tôn sùng là gì? Khái niệm, tác hại và cách rèn luyện để có tư duy độc lập, tránh tôn sùng quá mức.

Khái niệm về tôn sùng.

Tìm hiểu khái niệm về tôn sùng nghĩa là gì? Tôn sùng (Devotion hay Dogmatic Veneration, Ideological Exaltation) là hành vi và trạng thái tâm lý trong đó cá nhân hoặc cộng đồng đặt một người, tư tưởng, tổ chức hoặc biểu tượng vào vị trí tuyệt đối, không thể chất vấn, không thể phê bình. Người tôn sùng không chỉ ngưỡng mộ – họ sẵn sàng bảo vệ đối tượng đó dù có mâu thuẫn với thực tế, đạo đức hay lợi ích của chính bản thân mình.

Tôn sùng có thể bắt đầu từ sự ngưỡng mộ chính đáng – khi cá nhân cảm thấy đối tượng ấy truyền cảm hứng, có đạo đức, hoặc mang lại ảnh hưởng tích cực. Tuy nhiên, khi sự ngưỡng mộ đó vượt quá giới hạn phản biện, nó trở thành tôn sùng: tức là niềm tin tuyệt đối, gắn chặt giá trị bản thân với biểu tượng được suy tôn.

Để phân biệt rõ tôn sùng, chúng ta cần phân biệt với tôn kính, tôn thờ, ngưỡng mộ, và lý tưởng hóa. Cụ thể như sau:

• Tôn kính (Respect): Là sự nhìn nhận tích cực dựa trên hiểu biết và đánh giá khách quan về phẩm chất, hành vi của người khác. Người có tôn kính vẫn giữ được ranh giới cá nhân, khả năng đánh giá đúng sai và không đánh mất quan điểm riêng khi cần phản biện hoặc điều chỉnh mối quan hệ.
• Tôn thờ (Worship): Là trạng thái gắn bó tâm linh sâu sắc với đối tượng được coi là thiêng liêng, siêu việt hoặc quyền năng tuyệt đối. Tôn thờ mang tính cá nhân hóa cao, thường đi kèm nghi thức và cảm xúc tâm linh, không nhất thiết liên quan đến lý tưởng xã hội hay chính trị.
• Ngưỡng mộ (Admiration): Là cảm xúc tích cực xuất phát từ việc nhận ra phẩm chất vượt trội hoặc thành tựu đáng nể của người khác. Ngưỡng mộ không đi kèm sự lệ thuộc về tư duy hay cảm xúc, và người ngưỡng mộ vẫn duy trì được khoảng cách nhận thức rõ ràng giữa bản thân và đối tượng.
• Lý tưởng hóa (Idealization): Là xu hướng phóng đại điểm mạnh và bỏ qua khiếm khuyết của người khác, thường xuất hiện trong các mối quan hệ cảm xúc hoặc vai trò xã hội. Khác với tôn sùng, lý tưởng hóa mang tính cá nhân nhiều hơn và dễ vỡ mộng khi thực tế không như kỳ vọng.

Một ví dụ điển hình: Khi một nhóm người coi lãnh đạo của họ là “bất khả sai”, “ánh sáng duy nhất”, “sự thật tối hậu” và tấn công mọi ai dám chất vấn – thì đó không còn là tôn trọng hay yêu quý, mà đã chuyển sang tôn sùng. Họ có thể phản đối dữ dội một nhà phê bình chỉ vì người đó nói lên sự thật, và cho rằng việc chất vấn là “phản bội”.

Tôn sùng không chỉ giới hạn trong chính trị. Nó có thể tồn tại trong giáo dục (tôn sùng thầy cô), học thuật (tôn sùng lý thuyết), tôn giáo (tôn sùng giáo chủ), tình cảm (tôn sùng người yêu), và thậm chí là bản thân (tôn sùng chính cái tôi lý tưởng hóa của mình).

Như vậy, tôn sùng không chỉ nguy hiểm vì làm lệch sự thật mà còn vì nó cắt đứt khả năng phát triển nhận thức. Và điều đáng lo hơn cả là: người tôn sùng thường không nhận ra mình đang tôn sùng, vì họ tin rằng “đây là lòng trung thành”, “đây là đạo đức”, “đây là niềm tin tuyệt đối”. Chính sự nhầm lẫn này khiến tôn sùng trở thành một loại “đức tin đóng kín” – nơi sự thật không còn chỗ để lên tiếng.

Phân loại các khía cạnh của tôn sùng.

Tôn sùng thường biểu hiện qua những dạng thức cụ thể nào? Tôn sùng không chỉ là một hành vi ngôn ngữ hay cảm xúc đơn lẻ, mà là một hệ thống nhận thức – hành vi được củng cố qua thời gian, cộng đồng và định kiến. Nó có thể diễn ra công khai hoặc tiềm ẩn, mang vẻ ngoài đáng kính nhưng tiềm ẩn sự đóng băng tư duy và mất tự do nội tâm. Dưới đây là các dạng phổ biến của tôn sùng:

• Tôn sùng cá nhân quyền lực: Là khi một cá nhân (lãnh đạo, người nổi tiếng, giáo chủ…) được đề cao đến mức tuyệt đối hóa. Mọi lời nói, hành động của họ đều được diễn giải theo hướng tích cực, hợp lý hóa mọi sai sót. Ví dụ: “Người ấy không bao giờ sai – chỉ là chúng ta chưa hiểu”. Dạng này phổ biến trong chính trị, tôn giáo, môi trường học đường có tính gia trưởng hoặc cộng đồng thần tượng.
• Tôn sùng lý tưởng trừu tượng: Là khi một khái niệm như “công lý”, “tự do”, “đạo đức”, “đại nghĩa”… được đặt ở vị trí bất khả nghi vấn. Người tôn sùng lý tưởng thường dùng những giá trị đẹp để biện minh cho hành vi cực đoan hoặc phi nhân văn, vì tin rằng mục tiêu biện minh cho phương tiện. Ví dụ: “Vì công lý, ta có quyền loại trừ kẻ phản bội”, hoặc “đạo đức xã hội sẽ sụp đổ nếu chúng ta chấp nhận điều đó”.
• Tôn sùng tập thể – tổ chức: Là khi một nhóm được đề cao quá mức như một “hình mẫu toàn hảo”, làm lu mờ cá nhân và vô hiệu hóa phản biện nội bộ. Ví dụ: một công ty luôn tuyên bố “chúng ta là tốt nhất”, “Ai rời khỏi đây đều thất bại”, khiến nhân viên ngần ngại lên tiếng hoặc ra đi. Tôn sùng tổ chức làm mất đi văn hóa minh bạch và học hỏi.
• Tôn sùng học thuật – tri thức: Là khi một trường phái, một nhà nghiên cứu hoặc một phương pháp được xem là tuyệt đối đúng. Dù có các phát hiện mới, người theo vẫn cố thủ, bảo vệ lý thuyết cũ như một “giáo điều học thuật”. Dạng này khiến khoa học bị đóng khung, cản trở tiến bộ và làm méo mó quá trình học thuật – học để bảo vệ cái cũ, không phải để khám phá cái mới.
• Tôn sùng cá nhân trong tình cảm: Là khi một người lý tưởng hóa người yêu, người bạn đời, đến mức xem họ là trung tâm vũ trụ. Mọi suy nghĩ, hành động của bản thân đều xoay quanh việc “làm hài lòng người ấy”, “được công nhận”, và “giữ họ ở vị trí cao nhất”. Dạng này dẫn tới tình trạng phụ thuộc cảm xúc, khó thoát khỏi quan hệ độc hại, và đánh mất sự tự trọng cá nhân.
• Tôn sùng “Người giỏi hơn mình”: Là khi người ta mặc định ai thành công, nổi tiếng, nói hay… thì đúng. Không dám chất vấn, không dám đối thoại ngang hàng, và thường gán “trí tuệ” cho mọi hành động của người đó, ngay cả khi nó vô lý. Từ đó, hình thành cơ chế học hỏi lệch: học để bắt chước, không phải học để hiểu.
• Tôn sùng văn hóa – dân tộc: Là khi cá nhân hoặc nhóm người tuyệt đối hóa một nền văn hóa, dân tộc, hoặc quá khứ lịch sử. Họ xem mọi điều đến từ “chúng ta” là đúng, “Người khác” là sai hoặc thấp kém. Ví dụ: “Người nước tôi luôn nhân hậu”, “phong tục của chúng tôi là tốt nhất”,… Tôn sùng văn hóa dẫn đến bài ngoại, tự mãn và mất khả năng tương tác toàn cầu.
• Tôn sùng đạo đức – tôn giáo: Là khi các chuẩn mực luân lý, giáo lý tôn giáo bị biến thành công cụ phán xét hoặc áp đặt. Người tôn sùng đạo đức thường nhân danh “điều tốt” để phán xét “điều khác”, không đặt vào bối cảnh hoặc thực tại sống động. Ví dụ: xem người khác “vô đạo” chỉ vì khác niềm tin hoặc lối sống.
• Tôn sùng bản thân – hình ảnh cá nhân: Là khi ai đó tuyệt đối hóa vai trò, vị thế hoặc hình tượng của chính mình. Họ không cho phép mình mắc lỗi, từ chối góp ý, và sống vì hình ảnh “Mình tưởng mình là” thay vì con người thật. Đây là dạng tôn sùng nguy hiểm nhất, vì kẻ tôn sùng và kẻ được tôn sùng là… cùng một người.

Từ thông tin trên có thể thấy, tôn sùng có thể ẩn mình trong những vẻ ngoài đẹp đẽ: trung thành, đạo đức, trách nhiệm, thậm chí yêu thương. Nhưng nếu thiếu tỉnh thức, mọi vẻ đẹp ấy sẽ trở thành “vỏ bọc vàng cho một niềm tin mù lòa”. Và để giữ mình trong sáng giữa thời đại của biểu tượng, con người cần học cách yêu quý mà không tuyệt đối hóa, tin tưởng mà không phó mặc, và kính trọng mà vẫn giữ quyền chất vấn.

Tác động, ảnh hưởng của tôn sùng.

Tôn sùng có ảnh hưởng như thế nào đến cuộc sống cá nhân và cộng đồng? Tôn sùng không chỉ ảnh hưởng đến một người – nó lan sang cả môi trường sống, văn hóa tổ chức và cộng đồng xã hội. Khi một niềm tin bị tôn cao quá mức, sự thật bị bóp méo, phản biện bị khóa miệng, và tự do nội tâm bị thay thế bằng phục tùng vô điều kiện. Hệ quả của tôn sùng thường sâu – rộng – âm thầm nhưng đầy nguy hiểm.

• Ảnh hưởng đối với đời sống cá nhân: Người tôn sùng thường đánh mất sự linh hoạt. Họ dễ rơi vào trạng thái “bế tắc cảm xúc” khi đối tượng tôn sùng thay đổi, thất bại hoặc bị phơi bày khuyết điểm. Cảm giác “mất chỗ dựa” có thể dẫn tới khủng hoảng bản sắc, mất lòng tin vào chính mình, thậm chí là suy sụp tâm lý. Ngoài ra, người này thường không nhận ra sự lệ thuộc của mình – họ tin rằng mình đang “sống đạo đức”.
• Ảnh hưởng đối với nhận thức cá nhân: Tôn sùng làm tê liệt tư duy phản biện. Người tôn sùng hiếm khi đặt câu hỏi, vì mọi câu trả lời đã được xác định sẵn qua hình tượng mà họ theo. Họ nghe để xác nhận điều đã tin, không phải để khám phá cái mới. Qua thời gian, họ trở nên cứng nhắc, bảo thủ, thiếu sáng tạo và dễ bị thao túng nhận thức.
• Ảnh hưởng trong các mối quan hệ: Tôn sùng phá vỡ sự bình đẳng. Trong tình yêu – một người thần thánh hóa đối phương sẽ không dám nói thật, dẫn tới im lặng kéo dài, cảm xúc bị đè nén. Trong tình bạn – người tôn sùng thường khép kín, sợ bị đánh giá là “kẻ phản bội” nếu có ý kiến khác. Các mối quan hệ mất dần tính chân thật, chuyển sang vai diễn theo kịch bản có sẵn.
• Ảnh hưởng trong tổ chức – học đường: Nơi có tôn sùng là nơi thiếu minh bạch. Khi lãnh đạo, giáo viên, học giả… được đưa lên vị trí “bất khả nghi vấn”, phản biện bị triệt tiêu, sáng tạo bị gạt bỏ. Người giỏi thật sự không dám lên tiếng, vì sợ bị xem là “chống lại biểu tượng”. Văn hóa tổ chức trở nên độc thoại – không còn đối thoại.
• Ảnh hưởng đến cộng đồng – xã hội: Xã hội bị tôn sùng hóa là xã hội mất khả năng phản tỉnh. Mọi hiện tượng bị quy chiếu về một hình mẫu duy nhất, dẫn đến tư duy cực đoan, phân cực, và dễ bị dẫn dắt bởi truyền thông định hướng. Người trẻ bị cuốn vào vòng xoáy “hâm mộ – bảo vệ – công kích người khác”, thay vì học cách nhìn sự việc đa chiều. Điều này làm suy yếu khả năng phản biện tập thể, vốn là nền móng của một xã hội dân chủ và khai phóng.
• Ảnh hưởng về đạo đức: Người tôn sùng nhân danh đạo đức – nhưng hành xử thiếu nhân tính. Họ có thể lên án, tẩy chay, thậm chí tấn công người khác, chỉ vì người kia “không giống thần tượng” của họ. Họ tin rằng “đạo đức đúng là của bên mình” và phủ nhận mọi giá trị khác. Tôn sùng khiến đạo đức trở thành vũ khí – thay vì điểm tựa trưởng thành.

Từ những phân tích trên có thể thấy, tôn sùng không đơn thuần là “quá yêu quý ai đó” mà là quá lệ thuộc vào niềm tin chưa được soi sáng. Khi một biểu tượng được nâng lên quá cao, cái giá phải trả chính là năng lực phản tư của cả một cộng đồng. Và chỉ khi sự tỉnh thức được phục hồi, con người mới lấy lại được tự do thực sự – trong tư tưởng, trong hành vi, và trong nhân cách.

Biểu hiện thực tế của người có thói quen tôn sùng.

Chúng ta có thể nhận ra tôn sùng qua những suy nghĩ, hành vi và phản ứng thường gặp nào? Không cần phải lớn tiếng tung hô hay lập bàn thờ thần tượng, tôn sùng có thể tồn tại âm thầm trong cách nghĩ, cách nói và lựa chọn hành vi hàng ngày. Những người có xu hướng tôn sùng thường biểu hiện qua các dấu hiệu đặc trưng dưới đây – nếu quan sát kỹ, ta sẽ nhận ra đâu là ngưỡng mộ tỉnh thức và đâu là sự lý tưởng hóa mù quáng.

• Biểu hiện trong tư duy và nhận thức: Người tôn sùng thường không đặt câu hỏi khi đối tượng họ tôn sùng đưa ra ý kiến, quyết định hay hành động. Họ chấp nhận vô điều kiện, tin rằng: “Đã là từ người ấy thì chắc chắn đúng”. Họ gạt bỏ các dữ kiện mâu thuẫn, hoặc diễn giải lại theo cách thuận lợi cho hình ảnh lý tưởng mà họ đã tạo dựng. Phản biện, với họ, bị xem là xúc phạm.
• Biểu hiện trong ngôn ngữ và lời nói: Họ thường sử dụng từ ngữ mang tính tuyệt đối: “Người ấy là ánh sáng duy nhất”, “mọi điều đều sâu sắc”, “chưa ai làm được như họ”, “chỉ cần theo là đúng”. Họ lặp lại những câu nói, triết lý của đối tượng tôn sùng một cách nguyên văn, coi như chân lý, không cần phân tích hoặc điều chỉnh theo bối cảnh riêng.
• Biểu hiện trong hành vi: Họ chủ động truyền bá tư tưởng, thông điệp, hình ảnh của người hoặc hệ thống mà họ tôn sùng. Họ dành phần lớn thời gian để nói về đối tượng đó, chia sẻ các nội dung liên quan và cố gắng thuyết phục người khác “cùng tin, cùng theo”. Khi ai đó bất đồng, họ dễ phản ứng phòng vệ: tranh luận cực đoan, đả kích cá nhân, hoặc rút lui vì cảm thấy “không cùng tần số”.
• Biểu hiện trong lựa chọn cá nhân: Mọi quyết định của họ, từ việc học, nghề nghiệp, quan hệ, cách sống – đều chịu ảnh hưởng sâu sắc từ đối tượng tôn sùng. Họ không kiểm tra xem điều đó có phù hợp với mình không, mà chỉ cần “Người ấy từng làm vậy” là thấy đủ lý do để làm theo. Khi kết quả không như ý, họ không dám trách mà đổ lỗi cho bản thân “chưa đủ hiểu”, “chưa đúng tâm thế”.
• Biểu hiện trong môi trường học thuật – tổ chức: Họ hay viện dẫn ý kiến của thầy cô, lãnh đạo, tiền bối… như “mệnh lệnh” chứ không phải là lời tham khảo. Trong các cuộc thảo luận, họ không đi vào nội dung mà lấy “uy tín người nói” làm thước đo chân lý. Điều này làm nghèo đi khả năng đối thoại và cản trở tư duy phản biện của chính họ và cả tập thể.
• Biểu hiện trong các mối quan hệ: Họ thường chỉ chơi thân với những người cùng niềm tin, hoặc cùng tôn sùng một giá trị, người nào đó. Với người khác, họ giữ khoảng cách hoặc nhanh chóng muốn “cải hóa”, “thuyết phục” để người kia thay đổi quan điểm. Họ không giỏi lắng nghe người khác nghĩ gì mà chỉ tập trung chứng minh mình đúng (vì đại diện cho người được tôn sùng).
• Biểu hiện trên mạng xã hội: Họ thường chia sẻ các bài viết, hình ảnh, video liên quan đến đối tượng tôn sùng kèm theo lời lẽ đầy nhiệt thành. Họ bảo vệ hình tượng đó trước mọi tranh cãi, tham gia vào các nhóm “fan”, các chiến dịch lan tỏa giá trị mà không kiểm chứng thực tế. Họ dễ bị cuốn vào cảm xúc tập thể và xem đó là “sự thức tỉnh tinh thần”.
• Biểu hiện tâm lý sâu hơn: Họ thường có cảm giác an toàn, tự tin hơn khi được đứng về phía người/giá trị mình tôn sùng. Nếu niềm tin ấy bị lung lay, họ trở nên bất an, trống rỗng, mất phương hướng. Tâm lý phụ thuộc này khiến họ khó thoát ra, dù bắt đầu cảm thấy mâu thuẫn nội tâm.

Nhìn chung, tôn sùng không bắt đầu bằng ác ý mà là sự gán ghép niềm tin quá mức vào một biểu tượng. Nếu không được soi chiếu và điều chỉnh, người tôn sùng sẽ ngày càng sống xa rời thực tế, đánh mất năng lực tư duy độc lập, và dễ trở thành công cụ tiếp tay cho sự vận hành của những hệ thống áp đặt và phi đạo đức.

Cách rèn luyện, chuyển hóa hành vi tôn sùng.

Liệu có những hướng thực hành nào hiệu quả để hóa giải thói quen tôn sùng? Chuyển hóa tôn sùng không phải là “lật đổ hình tượng” mà là khôi phục quyền phán xét và chính kiến cá nhân. Người từng tôn sùng ai đó thật ra là người có lòng tin mạnh mẽ – chỉ cần dẫn lại niềm tin đó về bên trong, nơi con người có thể học hỏi từ người khác, mà không lệ thuộc vào họ.

• Thấu hiểu chính bản thân mình: Hãy tự hỏi: “Tôi đang tìm gì nơi người ấy?”, “Niềm tin tôi đặt vào họ – liệu có phải là điều tôi thiếu trong chính mình?”, “Nếu họ không còn hiện diện, tôi có thấy mình mất mát không?”. Việc truy nguyên nhu cầu tâm lý sẽ giúp bạn hiểu rằng, đối tượng tôn sùng chỉ là biểu hiện – không phải nguyên nhân.
• Thay đổi góc nhìn, tư duy mới: Thay vì đặt người đó vào vị trí toàn năng, hãy nhìn họ như một con người đầy đủ – với cả ưu điểm lẫn giới hạn. Hãy nhớ rằng: học hỏi từ ai đó không có nghĩa là sao chép, và yêu quý không có nghĩa là không được đặt câu hỏi. Người trưởng thành là người có thể vừa kính trọng – vừa phản biện.
• Học cách “gỡ xuống” mà không phủ nhận: Viết ra những điều bạn từng tin, từng phóng chiếu vào người ấy. Sau đó, viết tiếp: “Tôi giữ lại điều gì là giá trị thật”, “Điều gì tôi sẽ không cần nữa”. Không cần “quay lưng” với đối tượng, mà chỉ cần lấy lại phần quyền lựa chọn đã trao đi quá mức.
• Viết, trình bày cụ thể trên giấy: Tập viết nhật ký phản biện: “Tôi từng nghĩ…, nhưng nay tôi thấy…”. Thực hành “góc nhìn thứ ba” – đặt mình vào vị trí của người không tôn sùng để nhìn lại. Việc viết giúp bạn thấy rõ những vùng mù trong niềm tin, và tái cấu trúc lại tư duy cá nhân một cách an toàn.
• Thiền định, chánh niệm và hơi thở: Trước mỗi quyết định quan trọng, hãy quay về hơi thở, tự hỏi: “Đây là điều tôi thật sự chọn – hay tôi đang làm theo ai đó?”. Thiền giúp bạn lùi lại khỏi áp lực niềm tin, quan sát sự vận hành của cảm xúc mà không bị lôi cuốn. Khi bạn biết ở yên trong sự không chắc chắn – bạn đã thoát khỏi tôn sùng.
• Chia sẻ hành trình với người đáng tin: Tìm một người bạn, người hướng dẫn không phán xét để bạn có thể chia sẻ nỗi lo, mâu thuẫn, hoặc cảm giác hụt hẫng sau khi rời bỏ hình mẫu tôn sùng. Họ không cần khuyên – chỉ cần lắng nghe bạn tái lập chính mình từ bên trong.
• Xây dựng lối sống phản tư: Thay vì tin ngay – hãy tập hoãn phản ứng. Thay vì lặp lại – hãy kiểm tra bối cảnh. Thay vì bảo vệ – hãy lắng nghe ý kiến khác. Ghi chú những lúc bạn định nói “Người ấy từng nói…”, và thử thay bằng “Tôi đang nghĩ thế này…”. Việc này đơn giản nhưng sẽ làm bạn dần lấy lại tiếng nói nội tâm.
• Tìm sự hỗ trợ chuyên sâu nếu cần: Nếu bạn cảm thấy niềm tin tôn sùng đã ăn sâu và khiến bạn mất kiểm soát hành vi, hãy tìm gặp nhà trị liệu hoặc chuyên gia tư vấn. Việc tái định vị bản sắc có thể cần thời gian và hướng dẫn chuyên nghiệp – nhất là khi hình tượng ấy gắn liền với tuổi thơ, tổn thương, hoặc cảm giác sinh tồn.
• Các giải pháp hiệu quả khác: Hạn chế tiếp xúc dồn dập với nội dung tôn sùng; đọc thêm các quan điểm trái chiều để làm giàu nhận thức; luyện tập đồng thuận có phản biện trong môi trường thân thiện. Mỗi bước nhỏ để tách bản thân khỏi hình tượng ấy – là một bước lớn trên hành trình tái định vị chính mình.

Tóm lại, hành trình vượt qua tôn sùng không nhằm phủ nhận những gì tốt đẹp đã từng mà để giành lại tự do tư tưởng, và khôi phục bản sắc thật của mình. Vì điều quý giá nhất không phải là được đứng cạnh người đúng mà là trở thành một con người có thể tự biết điều gì đúng với mình.

Kết luận.

Thông qua hành trình lý giải các chiều cạnh khái niệm, biểu hiện, tác động và hướng chuyển hóa, mà Sunflower Academy đã trình bày ở trên – hy vọng bạn đã nhận ra rằng: không phải cứ yêu quý, ngưỡng mộ, trung thành là phải tôn sùng. Và rằng, người trưởng thành là người biết kính trọng nhưng không mù quáng, biết học hỏi mà không sao chép, biết tiếp nhận mà vẫn giữ được sự tự do tư tưởng.