Trục lợi là gì? Khái niệm, tác hại và cách rèn để sửa thói hay trục lợi

Sự trục lợi là một hiện tượng phổ biến trong xã hội hiện đại, thường xuất hiện dưới nhiều hình thức và mức độ khác nhau. Đây là hành vi lợi dụng hoàn cảnh, sự thiếu hiểu biết hoặc kẽ hở trong hệ thống để thu lợi cá nhân, gây tổn hại cho người khác. Dù trong một số trường hợp hiếm hoi, hành vi này có thể mang lại lợi ích ngắn hạn, song nhìn chung, trục lợi là biểu hiện của sự thiếu đạo đức, làm tổn hại đến lòng tin xã hội và cần được nhận diện rõ ràng. Qua bài viết sau đây, chúng ta hãy cùng Sunflower Academy tìm hiểu trục lợi là gì, kể từ khái niệm, phân loại các dạng trục lợi phổ biến, cũng như ảnh hưởng của nó trong cuộc sống và những cách rèn luyện để sửa thói quen trục lợi bất chính của bản thân.

Trục lợi là gì? Khái niệm, tác hại và cách rèn để sửa thói hay trục lợi.

Định nghĩa về sự trục lợi.

Tìm hiểu khái niệm về sự trục lợi nghĩa là gì? Sự trục lợi (Opportunism hay Self-Interest) là hành vi lợi dụng hoàn cảnh khó khăn, sự thiếu hiểu biết của người khác hoặc những kẽ hở trong quy định, nhằm mang lại lợi ích cá nhân một cách bất chính. Về bản chất, trục lợi không chỉ đơn thuần là kiếm lợi, mà là kiếm lợi từ những điều phi đạo đức hoặc sai trái. Tuy vậy, cũng có trường hợp hi hữu mà sự nhanh nhạy trong việc nắm bắt cơ hội – dù xuất phát từ động cơ không hoàn toàn trong sáng – lại giúp thị trường phản ứng nhanh hơn với nhu cầu khẩn cấp. Song điều đó không thể trở thành lý do để bao biện cho những hành vi đi ngược lại các nguyên tắc công bằng và đạo lý.

Sự trục lợi thường bị nhầm lẫn với một số khái niệm tiêu cực khác như lừa dối, gian xảo và ích kỷ. Lừa dối là hành vi cố ý đưa ra thông tin sai lệch để thu lợi. Gian xảo là tính cách sử dụng mưu mẹo, thủ đoạn để đạt mục đích cá nhân. Ích kỷ thể hiện qua việc chỉ nghĩ đến lợi ích của bản thân mà không quan tâm đến người khác. Sự trục lợi có thể bao hàm tất cả các đặc điểm trên, nhưng nó thường diễn ra dưới hình thức khai thác điểm yếu của người khác hoặc tận dụng những lỗ hổng trong hệ thống. Trong khi người ích kỷ chỉ đơn thuần không chia sẻ lợi ích, thì người trục lợi chủ động tìm cách chiếm đoạt lợi ích từ hoàn cảnh bất lợi của người khác. Ở chiều ngược lại, những giá trị như lòng hào phóng, sự trắc ẩn và tính chính trực đóng vai trò như hàng rào đạo đức, giúp ngăn chặn sự trục lợi lan rộng trong cộng đồng.

Để hiểu rõ hơn về trục lợi, chúng ta cần phân biệt nó với “hào phóng”, “trắc ẩn”, “công bằng”, “chính trực”. Cụ thể như sau:

• Hào phóng (Generosity): Đây là phẩm chất thể hiện sự sẵn sàng chia sẻ vật chất và tinh thần với người khác mà không kỳ vọng nhận lại điều gì. Hào phóng trái ngược hoàn toàn với sự trục lợi vì nó xuất phát từ lòng vị tha, trong khi trục lợi luôn nhằm tối đa hóa lợi ích cá nhân, bất chấp hậu quả đối với người khác. Hành vi trục lợi thường xuất phát từ tâm lý chiếm đoạt, trong khi người hào phóng lại hướng đến sự đóng góp và sẻ chia.

• Trắc ẩn (Compassion): Khác với trục lợi – vốn khai thác sự yếu thế của người khác – trắc ẩn là biểu hiện của sự đồng cảm sâu sắc với nỗi đau và khó khăn của người khác. Từ cảm xúc đó, con người được thôi thúc để hành động tích cực, hỗ trợ, và đồng hành. Khi một xã hội phát triển được lòng trắc ẩn, nó sẽ hình thành lớp màng đạo đức ngăn ngừa sự trỗi dậy của những hành vi trục lợi phi nhân tính.
• Công bằng (Justice): Nguyên tắc công bằng đòi hỏi sự đối xử không thiên vị và tôn trọng quyền lợi của mọi cá nhân. Sự trục lợi đi ngược lại hoàn toàn nguyên lý này khi cố tình lợi dụng sự bất cân xứng về thông tin, địa vị hoặc quyền lực để chiếm đoạt phần lợi không thuộc về mình. Khi công bằng được duy trì, cơ hội trục lợi sẽ giảm thiểu đáng kể, nhờ đó thúc đẩy sự ổn định và bền vững cho toàn xã hội.
• Chính trực (Integrity): Đây là giá trị đạo đức thể hiện qua sự trung thực, thẳng thắn và tuân thủ các chuẩn mực đúng sai. Chính trực là đối cực của sự trục lợi, bởi người chính trực luôn hành động dựa trên lẽ phải, dù có thể không mang lại lợi ích cho bản thân. Trái lại, người trục lợi lại thường bất chấp nguyên tắc, đánh đổi giá trị đạo đức để thu lợi riêng. Chính trực là rào cản tinh thần mạnh mẽ nhất trước những cám dỗ trục lợi.

Một ví dụ cụ thể cho hành vi trục lợi là việc một cá nhân giả vờ bị thương nặng sau tai nạn giao thông nhằm nhận khoản bồi thường bảo hiểm cao hơn thực tế. Người này đã lợi dụng kẽ hở trong quy trình giám định và sự tin tưởng của doanh nghiệp bảo hiểm để thu lợi bất chính. Đối với tình huống này, giải pháp cần thiết là doanh nghiệp phải chủ động điều tra, kiểm chứng mức độ thương tổn bằng hồ sơ y tế và nhân chứng cụ thể. Nếu xác minh có hành vi gian lận, họ hoàn toàn có thể từ chối bồi thường, đồng thời khởi kiện theo quy định pháp luật. Về lâu dài, cần nâng cao năng lực giám định và áp dụng công nghệ vào quy trình xác minh nhằm ngăn chặn các hành vi tương tự tái diễn trong tương lai.

Như vậy, sự trục lợi là hành vi phi đạo đức, ảnh hưởng tiêu cực đến trật tự xã hội và làm xói mòn các giá trị niềm tin. Nó không chỉ gây thiệt hại về vật chất cho các bên liên quan mà còn tác động sâu rộng đến nhận thức cộng đồng về công bằng và lẽ phải. Từ những thông tin trên cho thấy, việc nâng cao ý thức, tăng cường quản lý, giám sát chặt chẽ và xử lý nghiêm minh các hành vi trục lợi là vô cùng cần thiết. Tiếp theo, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về các hình thức trục lợi phổ biến trong đời sống hiện nay.

Phân loại các hình thức của sự trục lợi trong đời sống.

Sự trục lợi, thu lợi ích cá nhân một cách bất chính được thể hiện qua những khía cạnh nào trong đời sống của con người? Dưới nhiều hình thức khác nhau, sự trục lợi âm thầm len lỏi vào các khía cạnh của đời sống xã hội, gây ra những tác động tiêu cực cả về đạo đức lẫn thực tiễn. Cụ thể như sau:

• Sự trục lợi trong tình cảm, mối quan hệ: Hành vi trục lợi trong tình cảm thường thể hiện qua việc khai thác sự yếu đuối hoặc lòng tin của người khác để đạt mục đích riêng. Không ít người dùng sự quan tâm giả tạo hoặc lời nói ngọt ngào nhằm thao túng cảm xúc, lợi dụng tài chính hoặc thời gian của người yêu, bạn bè, người thân. Thói quen này dần làm xói mòn lòng tin và khiến các mối quan hệ trở nên méo mó.
• Sự trục lợi trong đời sống, giao tiếp: Trong giao tiếp thường ngày, một số người thích trục lợi có xu hướng sử dụng kỹ năng thuyết phục hoặc thao túng ngôn ngữ để đạt lợi ích. Họ không ngại dùng lời lẽ mập mờ, bóp méo sự thật hay lợi dụng vị thế xã hội để buộc người khác làm theo ý mình. Những hành vi này gây tổn thương lòng tin và phá vỡ chuẩn mực đạo đức trong giao tiếp.
• Sự trục lợi kiến thức, trí tuệ: Tính hay trục lợi kiến thức thường thấy trong môi trường học thuật hoặc công việc trí tuệ. Một số cá nhân sẵn sàng chiếm đoạt ý tưởng, sao chép công trình nghiên cứu hoặc tiết lộ thông tin độc quyền để thu lợi. Hành vi này không chỉ vi phạm đạo đức nghề nghiệp mà còn cản trở sự phát triển sáng tạo chân chính của cộng đồng.
• Sự trục lợi địa vị, quyền lực: Khi một cá nhân lợi dụng chức vụ hay vai trò trong tổ chức để phục vụ lợi ích riêng hoặc nhóm thân hữu, đó là hành động trục lợi quyền lực. Thói quen này thường dẫn đến tham nhũng, lạm quyền, tạo ra sự bất bình đẳng và làm suy yếu niềm tin vào hệ thống. Đây là một trong những hình thức trục lợi nguy hiểm nhất vì ảnh hưởng đến toàn thể cộng đồng.
• Sự trục lợi tài năng, năng lực: Một số người sở hữu năng lực nổi trội lại sử dụng chúng như công cụ để thao túng, kiểm soát hoặc áp đặt ý chí cá nhân. Ví dụ, người có khả năng ăn nói có thể gây ảnh hưởng lớn để giành phần thắng trong tranh luận hoặc đàm phán, bất chấp tính chính trực. Khi năng lực bị biến thành công cụ trục lợi, giá trị thật sự của tài năng cũng bị bóp méo.
• Sự trục lợi ngoại hình, vật chất: Ngoại hình và vật chất đôi khi được dùng như công cụ để đạt mục tiêu cá nhân một cách bất chính. Những hành vi như giả vờ thân thiết để được tặng quà, lợi dụng nhan sắc để có đặc quyền hay sử dụng tài sản để đổi lấy quyền lợi là biểu hiện rõ nét của hành vi trục lợi. Điều này khiến các mối quan hệ thiếu sự công bằng và chân thành.
• Sự trục lợi dòng tộc, xuất thân: Khi một người vin vào danh tiếng hoặc địa vị của gia đình để tìm kiếm cơ hội mà không cần chứng minh năng lực cá nhân, đó là biểu hiện của sự trục lợi xuất thân. Dạng hành vi này có thể làm suy giảm giá trị của sự cố gắng cá nhân và tạo ra tâm lý ỷ lại, đồng thời gây nên sự bất bình trong môi trường làm việc hoặc học tập.

Có thể nói rằng, sự trục lợi – dù xuất hiện dưới hình thức nào – đều để lại những hệ lụy tiêu cực cho các mối quan hệ và môi trường xã hội. Từ những thông tin trên cho thấy, việc nhận diện và lên án các hình thức trục lợi không chỉ là trách nhiệm cá nhân mà còn là cách góp phần xây dựng một xã hội công bằng, lành mạnh hơn.

Tác động của sự trục lợi trong cuộc sống.

Sự trục lợi, lợi dụng hoàn cảnh hoặc người khác để thu lợi riêng gây ảnh hưởng như thế nào đến cuộc sống của chúng ta? Dễ thấy, tính hay trục lợi không chỉ gây tổn hại đến người bị lợi dụng mà còn tác động tiêu cực đến chính người thực hiện và cộng đồng xung quanh. Dưới đây là những tác động tiêu cực mà sự trục lợi gây ra:

• Ảnh hưởng của sự trục lợi đến phát triển cá nhân: Tính hay trục lợi khiến con người dễ dàng chọn lối đi ngắn nhất để đạt được lợi ích, thay vì kiên trì với những giá trị đúng đắn. Người có thói quen trục lợi thường đánh mất khả năng tự hoàn thiện bản thân, suy yếu ý chí vươn lên, và khó hình thành tư duy phản biện độc lập. Về lâu dài, điều này ngăn cản quá trình phát triển năng lực thật sự và làm tổn hại đến giá trị cá nhân.
• Ảnh hưởng đến các mối quan hệ xã hội: Hành vi trục lợi làm mất đi sự tin cậy, vốn là nền tảng cốt lõi của mọi mối quan hệ bền vững. Khi một người thường xuyên lợi dụng người khác để đạt mục đích cá nhân, họ sẽ sớm bị cô lập trong cộng đồng. Sự mất lòng tin từ bạn bè, đồng nghiệp hay người thân không chỉ khiến mối quan hệ rạn nứt mà còn tạo ra tâm lý mặc cảm, khó hàn gắn về sau.
• Ảnh hưởng đến công việc và sự nghiệp: Trong môi trường chuyên nghiệp, người có thói quen trục lợi dễ bị đánh giá thấp về đạo đức nghề nghiệp và năng lực thực sự. Họ có thể giành được những lợi ích nhất thời bằng việc lợi dụng đồng nghiệp hoặc chiếm đoạt công sức người khác, nhưng về lâu dài sẽ khó tiến xa vì thiếu sự tin tưởng từ cấp trên và đồng đội.
• Ảnh hưởng đến cộng đồng và xã hội: Khi hành vi trục lợi diễn ra trên diện rộng, nó sẽ từng bước phá vỡ các chuẩn mực xã hội vốn được xây dựng bằng sự công bằng và liêm chính. Tình trạng này gây xói mòn lòng tin vào pháp luật và thiết chế quản lý, đồng thời làm gia tăng sự bất mãn, phân hóa trong cộng đồng. Nếu không được ngăn chặn kịp thời, thói quen trục lợi sẽ trở thành một phần của văn hóa tiêu cực, kéo lùi sự tiến bộ chung.

Từ những thông tin trên cho thấy, sự trục lợi, nếu không nhận diện và điều chỉnh kịp thời, có thể trở thành một phần thói quen tiêu cực và âm thầm định hình lối sống sai lệch trong xã hội. Trong phần tiếp theo, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu những dấu hiệu nhận biết người có biểu hiện trục lợi quá mức để từ đó có cách ứng xử phù hợp và xây dựng một cộng đồng lành mạnh hơn.

Biểu hiện của người có sự trục lợi quá mức.

Làm sao để nhận biết một người có thói quen trục lợi và hành động bất chấp hậu quả vì tư lợi? Người có thói hay trục lợi thường biểu hiện qua cách họ suy nghĩ, hành xử, thậm chí cả cảm xúc và định hướng phát triển. Dưới đây là những dấu hiệu đặc trưng để nhận diện những người có hành vi này trong các khía cạnh khác nhau của cuộc sống.

• Biểu hiện trong suy nghĩ và thái độ: Người có thói quen trục lợi thường thể hiện tư duy thực dụng, chỉ quan tâm đến lợi ích cá nhân mà bỏ qua giá trị đạo đức hoặc lợi ích tập thể. Họ dễ xem người khác như công cụ để đạt được mục tiêu, sẵn sàng đưa ra tính toán thiệt hơn trong mọi tình huống. Thái độ của họ thiếu chân thành, thường thay đổi theo chiều hướng có lợi, và hầu như không có sự đồng cảm.
• Biểu hiện trong lời nói và hành động: Những người này có khả năng ăn nói khéo léo, thường tạo cảm giác đáng tin cậy nhưng lời nói của họ ít khi đi đôi với hành động. Họ có thể hứa hẹn một cách dễ dàng nhưng chỉ thực hiện khi thấy có lợi ích rõ ràng. Trong hành động, họ thường lợi dụng sơ hở của người khác hoặc tình huống không rõ ràng để trục lợi, thậm chí bất chấp các giới hạn đạo đức.
• Biểu hiện trong cảm xúc và tinh thần: Người thích trục lợi ít khi cảm thấy day dứt khi làm tổn hại người khác. Họ thường tự biện minh cho hành vi của mình bằng hoàn cảnh hoặc lỗi của người khác. Khi không đạt được điều mong muốn, họ dễ rơi vào trạng thái bất an, khó kiểm soát cảm xúc và sẵn sàng thay đổi thái độ để tiếp tục tìm kiếm lợi ích.
• Biểu hiện trong công việc, sự nghiệp: Trong môi trường chuyên nghiệp, họ thường dùng thủ đoạn để tiến thân như tâng bốc cấp trên, hạ thấp đồng nghiệp hoặc nhận công lao không thuộc về mình. Họ ít khi thực sự hợp tác trong công việc nhóm, thường chọn những nhiệm vụ giúp họ nổi bật hoặc có lợi trực tiếp, bỏ qua trách nhiệm chung của tập thể.
• Biểu hiện trong khó khăn, nghịch cảnh: Khi gặp thử thách, người có tính hay trục lợi thường không đối diện một cách thẳng thắn. Họ tìm cách đùn đẩy trách nhiệm, thậm chí lợi dụng tình huống để đạt được lợi ích riêng. Ví dụ, họ có thể lợi dụng sự bất ổn để chiếm đoạt cơ hội hoặc hưởng lợi từ khó khăn của người khác, thay vì đồng hành cùng tập thể vượt qua trở ngại.
• Biểu hiện trong đời sống và phát triển: Những người có thói quen trục lợi hiếm khi tập trung vào việc rèn luyện kỹ năng hoặc nâng cao giá trị bản thân. Họ chọn con đường ngắn, ít tốn công sức và luôn tìm kiếm cơ hội để tận dụng người khác. Điều này không chỉ cản trở quá trình phát triển bền vững mà còn khiến họ thiếu uy tín và khó tạo được vị thế vững chắc trong cộng đồng.

Nhìn chung, người hay trục lợi không chỉ làm tổn hại đến người khác mà còn tự giới hạn sự phát triển của chính mình. Họ dễ trở thành mối nguy trong tập thể và môi trường sống lành mạnh. Từ những thông tin trên cho thấy, việc nhận diện các biểu hiện của hành vi trục lợi là bước đầu tiên để xây dựng thái độ cảnh giác, đồng thời mở đường cho việc giáo dục, rèn luyện và chuyển hóa hành vi theo hướng tích cực hơn.

Cách rèn luyện để sửa thói quen trục lợi.

Làm thế nào để chúng ta có thể rèn luyện và chuyển hóa thói hay trục lợi, từ đó có được sự công bằng, chính trực và trở thành phiên bản tốt hơn của chính mình? Để tránh các hậu quả tiêu cực và duy trì những mối quan hệ lành mạnh, chúng ta cần thực hiện quá trình nhận diện, thay đổi và duy trì hành vi đúng đắn thông qua việc tự nhìn lại chính mình và áp dụng những giải pháp thiết thực. Sau đây là một số giải pháp cụ thể:

• Thấu hiểu chính bản thân mình: Trước hết, mỗi người cần can đảm đối diện và thừa nhận rằng bản thân có xu hướng trục lợi trong một số hoàn cảnh nhất định. Việc quan sát hành vi, phân tích suy nghĩ và động cơ thực sự đứng sau từng quyết định sẽ giúp hiểu rõ nguồn gốc sâu xa của thói quen này, từ đó định hướng cho những thay đổi mang tính bền vững.
• Thay đổi góc nhìn, tư duy mới: Một trong những cách hiệu quả để sửa đổi thói quen trục lợi là phát triển một hệ giá trị cá nhân rõ ràng và nhân văn. Khi đặt lòng trắc ẩn, sự công bằng và tinh thần chính trực làm kim chỉ nam, con người sẽ học được cách cân nhắc lợi ích của người khác trước khi đưa ra hành động nhằm phục vụ lợi ích riêng của mình.
• Học cách chấp nhận sự khác biệt: Thói hay trục lợi thường nảy sinh từ tâm lý ganh đua hoặc sự không chấp nhận thực tế. Việc nhìn nhận thành công của người khác bằng sự tôn trọng, thay vì ghen tỵ hay muốn lợi dụng, sẽ giúp cá nhân tự tin hơn vào hành trình của chính mình và giảm đi sự lệ thuộc vào các cách hành xử thiếu minh bạch.
• Viết, trình bày cụ thể trên giấy: Việc ghi lại các tình huống trục lợi mà mình từng trải qua không chỉ giúp nhìn rõ hơn hành vi chưa phù hợp, mà còn tạo cơ hội để phân tích nguyên nhân sâu xa và hệ quả lâu dài. Kèm theo đó là việc lên kế hoạch ứng xử mới, từ đó tạo ra lộ trình điều chỉnh rõ ràng và khả thi cho tương lai.
• Thiền định, chánh niệm và yoga: Đây là những công cụ giúp tăng cường khả năng nhận diện cảm xúc và kiểm soát các xung động tiêu cực. Khi duy trì thực hành đều đặn, con người sẽ có khả năng phản ứng một cách bình tĩnh, suy xét kỹ càng hơn trước khi quyết định bất kỳ hành động nào có khả năng mang tính trục lợi.
• Chia sẻ khó khăn với người thân: Tâm sự với người thân, bạn bè hoặc người mình tin cậy sẽ tạo nên không gian an toàn để giải tỏa cảm xúc tiêu cực. Những lời khuyên khách quan từ bên ngoài có thể giúp bản thân nhận ra những điểm mù trong tư duy, đồng thời củng cố niềm tin và động lực trong quá trình sửa đổi.
• Xây dựng lối sống lành mạnh: Một cơ thể khỏe mạnh có ảnh hưởng lớn đến trạng thái tinh thần và khả năng kiểm soát hành vi. Duy trì thói quen ăn uống hợp lý, vận động đều đặn và ngủ đủ giấc sẽ giúp mỗi người duy trì được trạng thái cân bằng, từ đó giảm thiểu các hành vi bốc đồng và vụ lợi.
• Tìm sự hỗ trợ chuyên nghiệp: Trong những trường hợp mà thói quen trục lợi đã ăn sâu và ảnh hưởng nghiêm trọng đến công việc, các mối quan hệ hoặc tinh thần, việc tìm kiếm sự trợ giúp từ chuyên gia là hoàn toàn cần thiết. Liệu pháp tâm lý sẽ giúp cá nhân nhận diện vấn đề sâu sắc hơn và xây dựng chiến lược thay đổi hành vi hiệu quả.

Tóm lại, sự trục lợi có thể được kiểm soát và chuyển hóa thông qua việc thấu hiểu bản thân, thay đổi góc nhìn, cùng với những hành động cụ thể, thiết thực và có định hướng rõ ràng. Khi cá nhân nhận ra hậu quả dài hạn của hành vi trục lợi và nghiêm túc thay đổi, điều đó không chỉ nâng cao giá trị bản thân mà còn tạo nên một môi trường sống và làm việc lành mạnh, đáng tin cậy hơn.

Kết luận.

Thông qua sự tìm hiểu trục lợi là gì, kể từ khái niệm, phân loại các dạng trục lợi phổ biến, cũng như ảnh hưởng của nó trong cuộc sống, mà Sunflower Academy đã trình bày ở trên. Hy vọng bạn đã nhận ra rằng sự trục lợi, dù ở bất kỳ hình thức nào, đều mang đến những hậu quả tiêu cực không chỉ cho người thực hiện hành vi đó mà còn lan rộng ra cả cộng đồng. Việc nhận thức rõ ràng về tác hại của trục lợi là bước đầu tiên và vô cùng quan trọng để mỗi cá nhân có thể tự nhìn nhận và thay đổi. Bằng sự kiên trì rèn luyện những phẩm chất đạo đức, xây dựng lòng tự trọng và ý thức trách nhiệm, chúng ta hoàn toàn có thể đẩy lùi thói quen xấu này, hướng đến một xã hội văn minh, công bằng và tốt đẹp hơn.