Khoái trá là gì? Khái niệm, tác hại và cách rèn luyện để kiểm soát và biết cảm thông với người khác

Bạn có từng bắt gặp một cảm xúc rất nhỏ, rất nhanh – nhưng rõ ràng – khi nghe ai đó từng khiến mình khó chịu gặp chuyện không may? Một sự hả hê thoáng qua, một cảm giác nhẹ nhõm, đôi khi là một nụ cười trong đầu, dù ngoài mặt vẫn điềm tĩnh. Đó có thể là khoái trá – một phản ứng ngầm, nơi con người thấy vui vì sự thất bại của người khác. Qua bài viết sau, cùng Sunflower Academy chúng ta sẽ làm rõ khoái trá là gì, vì sao nó nguy hiểm, và làm thế nào để chuyển hóa cảm xúc này thành lòng cảm thông sâu sắc hơn.

Khoái trá là gì? Khái niệm, tác hại và cách rèn luyện để kiểm soát và biết cảm thông với người khác.

Khái niệm về khoái trá.

Tìm hiểu khái niệm về khoái trá nghĩa là gì? Khoái trá (Schadenfreude hay Malicious Joy, Vicarious Delight in Others’ Misfortune, Schadenlust) là một trạng thái cảm xúc phức hợp, nơi niềm vui được kích hoạt không bởi thành công của mình mà bởi thất bại của người khác. Đây là một dạng cảm xúc “ngầm”, thường không được thừa nhận công khai, nhưng tồn tại khá phổ biến trong tâm lý xã hội hiện đại.

Khác với niềm vui chính đáng (joy), khoái trá không mang yếu tố kết nối mà vận hành từ so sánh và phân tầng. Niềm vui của người khoái trá không đi kèm cảm thông mà đi kèm cảm giác “hả hê”, “thỏa mãn” vì thấy người khác xuống thấp. Đây là cơ chế cảm xúc có tính phòng thủ – giúp người thiếu tự tin cảm thấy “có giá trị hơn” khi xung quanh gặp khó.

Để hiểu rõ khoái trá, cần phân biệt với các khái niệm dễ gây nhầm lẫn như vui chung (sympathetic joy), ganh tị (envy), ác ý (malice), và sự trừng phạt (punishment drive):

• Vui chung (Sympathetic Joy): Là niềm vui thật sự khi thấy người khác thành công – phản ánh khả năng đồng cảm sâu sắc. Người có niềm vui chung không cảm thấy “thua” khi người khác giỏi mà cảm thấy cùng lớn lên. Khoái trá thì ngược lại: vui vì người khác gặp chuyện xấu.
• Ganh tị (Envy): Là cảm giác không vui khi người khác có điều mình muốn – thường đi kèm mong muốn “có như họ” hoặc “họ đừng có”. Ganh tị thiên về thiếu thốn nội tâm. Khoái trá thì là “thỏa mãn ngầm” khi thấy người kia mất đi điều đáng ghen – là phiên bản hậu quả của ganh tị không được chuyển hóa.
• Ác ý (Malice): Là mong muốn chủ động gây hại cho người khác. Người mang ác ý có xu hướng hành động hoặc mưu tính hại người. Khoái trá thì không nhất thiết gây hại mà là hưởng thụ kết quả khi người khác tự tổn thất. Một bên là chủ động – một bên là “ngồi nhìn mà vui”.
• Sự trừng phạt (Punishment Drive): Là phản ứng xã hội có chủ đích khi người khác làm sai, nhằm thiết lập lại công bằng. Trong sự trừng phạt là yếu tố luật lệ, nguyên tắc và tính xây dựng. Khoái trá không xuất phát từ công bằng mà từ cảm giác cá nhân, thiếu cơ sở lý trí và đạo đức rõ ràng.

Ví dụ, khi một đồng nghiệp từng tỏ ra tự tin bị sếp nhắc nhở, người khoái trá sẽ cảm thấy “đỡ tức”, “hài lòng” dù họ không nói ra. Cảm xúc ấy không đến từ việc người kia sai mà đến từ việc thấy người kia “không còn ở trên mình nữa”. Nếu không được nhận diện, khoái trá sẽ ngấm ngầm làm hỏng môi trường tương tác.

Như vậy, khoái trá không chỉ là cảm xúc thoáng qua mà là chỉ dấu cho một hệ niềm tin lệch, nơi giá trị bản thân được đặt trên sự thất bại của người khác. Hiểu đúng khoái trá là bước đầu để quay về với nhân tính, chữa lành phần thiếu trong mình thay vì lấy đó làm lý do để tiếp tục cảm xúc hơn – thua, âm thầm nhưng sắc lẹm.

Phân loại các khía cạnh của khoái trá.

Khoái trá thường biểu hiện qua những dạng thức cụ thể nào? Không phải chỉ một loại cảm xúc đơn lẻ, khoái trá là một tổ hợp phản ứng nội tâm có thể biểu hiện khác nhau theo từng tình huống, từng mối quan hệ và từng hệ quy chiếu giá trị. Việc phân loại khoái trá giúp soi rõ gốc rễ tâm lý đang vận hành bên dưới.

• Khoái trá trong tình cảm, mối quan hệ: Đây là cảm giác vui ngầm khi người yêu cũ thất bại, người từng từ chối mình gặp trục trặc, hoặc khi người bạn thân cũ có mâu thuẫn. Nó không được nói ra – nhưng tạo cảm giác “có lại giá trị”. Người trong cuộc thường không dám thừa nhận – nhưng hành vi sẽ tiết lộ: qua ánh mắt, giọng điệu, sự im lặng nhiều ẩn ý.
• Khoái trá trong đời sống, giao tiếp: Người khoái trá thường thích “nghe chuyện không hay” về người khác, đặc biệt là những người từng khiến họ khó chịu. Họ chia sẻ tin đó với giọng vừa tò mò, vừa đắc thắng, dù ngoài mặt vẫn giả vờ cảm thông. Giao tiếp của họ đầy ẩn ý, nhẹ nhàng nhưng có độc, lời khen thường ẩn lời chê ngầm.
• Khoái trá trong kiến thức, trí tuệ: Có người cảm thấy “hài lòng” khi chứng kiến người thông minh mắc sai lầm. Không phải vì họ muốn học hỏi mà vì cảm thấy đỡ thua. Họ không lên tiếng chê bai – nhưng sẽ lan truyền sự kiện như một cách “cân bằng danh tiếng”. Trong môi trường học thuật, điều này làm xói mòn tinh thần hỗ trợ và cùng phát triển.
• Khoái trá trong địa vị, quyền lực: Đây là khoái trá khi thấy sếp bị chỉ trích, đồng nghiệp bị giáng chức, hoặc khi người có quyền lực mất đi ưu thế. Người có khoái trá không đấu tranh trực tiếp mà vui khi người khác “rớt thế”. Họ không mưu hại – nhưng chờ đợi và hài lòng khi thế cờ xoay chiều bất lợi cho đối thủ.
• Khoái trá trong tài năng, năng lực: Khi thấy người giỏi gặp khó, họ cảm thấy được “giải phóng” khỏi áp lực so sánh. Sự khoái trá ở đây đến từ cảm giác “giờ thì người đó cũng chẳng hơn mình là bao”. Không dám thừa nhận sự ganh tị – họ dùng khoái trá như cách “trả đũa ngầm”.
• Khoái trá trong ngoại hình, vật chất: Có người cảm thấy vui sướng khi thấy người thường được khen xinh đẹp bỗng gặp sự cố ngoại hình; hoặc người giàu có vướng thị phi tài sản. Dù không can thiệp gì, nhưng họ “ngồi từ xa cảm thấy hả hê”. Đây là biểu hiện của sự tổn thương chưa chữa lành với hình ảnh bản thân.
• Khoái trá trong dòng tộc, xuất thân: Trong gia đình, có người vui thầm khi người anh chị em giỏi giang bị nhắc nhở, hoặc khi người khác trong họ hàng bị so sánh thua. Họ không làm gì – nhưng lòng lại “nhẹ nhõm”. Đây là dạng khoái trá được nuôi lớn từ cơ chế cạnh tranh ngầm trong dòng tộc, đặc biệt nơi có sự thiên vị kéo dài.
• Khoái trá trong khía cạnh khác: Có người cảm thấy sung sướng khi người nổi tiếng bị vướng scandal, người dẫn đầu bị nghi ngờ, hoặc nhóm đang lên bị chỉ trích. Họ cảm thấy “công bằng được lập lại”, nhưng thực chất là sự thỏa mãn khi chứng kiến ai đó “tụt xuống”. Dạng khoái trá này phổ biến trong môi trường mạng xã hội – nơi nhiều người ẩn danh cảm xúc mà không phải chịu hậu quả.

Có thể nói rằng, khoái trá không phải là cảm xúc cá biệt mà là dấu hiệu cho thấy hệ giá trị so sánh và thiếu tự tin nội tại đang chi phối cảm xúc sâu nhất của con người. Khi khoái trá xuất hiện, cũng là lúc ta cần quay lại nhìn vào cách ta định nghĩa giá trị bản thân: liệu đó có đang lệ thuộc vào thất bại của người khác không?

Tác động, ảnh hưởng của khoái trá.

• Khoái trá gây ảnh hưởng gì đến cá nhân và cộng đồng? Khoái trá làm rạn vỡ lòng tin, bào mòn sự tử tế, và tạo ra một hệ sinh thái nơi người ta không còn tin vào niềm vui của người khác là điều đáng mừng. Khi khoái trá chiếm lĩnh nội tâm, sự cảm thông bị đóng băng, và thay vào đó là một trạng thái rút lui khỏi lòng nhân.
• Khoái trá đối với cuộc sống, hạnh phúc: Người hay khoái trá thường không vui thật, mà chỉ vui nhờ cảm giác “Người khác sa sút”. Điều này làm tâm lý lệ thuộc vào biến cố của người khác – chứ không đến từ giá trị nội tại. Cuộc sống dần trở nên bị động, vui – buồn phụ thuộc vào thăng trầm của người khác.
• Khoái trá đối với phát triển cá nhân: Người thường khoái trá ít đầu tư vào phát triển bản thân thực chất. Họ dành nhiều thời gian quan sát “Ai đang đi xuống” hơn là tập trung vào “Mình cần đi lên chỗ nào”. Dần dần, họ giỏi bình luận hơn là hành động, và nội tâm trở nên mòn mỏi vì không có tiến trình thật.
• Khoái trá đối với mối quan hệ xã hội: Mối quan hệ không còn dựa trên lòng tin và sự ủng hộ mà trở thành nơi so đo ngầm, quan sát, phán xét. Người xung quanh dần dè chừng, không còn dám chia sẻ thành công, vì sợ bị “ghét thầm”. Xã hội mất đi sự hào phóng cảm xúc, và rơi vào vùng lạnh lùng nội tâm.
• Khoái trá đối với công việc, sự nghiệp: Trong môi trường chuyên nghiệp, khoái trá khiến cho con người không còn tinh thần đồng đội. Khi người khác thất bại – thay vì hỗ trợ, họ im lặng và mừng thầm. Điều này tạo ra văn hóa tổ chức nơi sai sót không được cứu mà bị quan sát. Sự nghiệp vì thế thiếu nền tử tế, và nhân lực thiếu lòng tin lẫn nhau.
• Khoái trá đối với cộng đồng, xã hội: Một cộng đồng nhiều khoái trá là cộng đồng dễ rạn, khó sâu. Đó là nơi không ai dám thật, vì biết rằng nếu vấp ngã – sẽ có người mừng. Xã hội như vậy không khuyến khích sáng tạo, không dám thử nghiệm, và người trẻ sợ sai, vì sợ bị khoái trá “soi mói” từ chính người xung quanh.
• Ảnh hưởng khác: Người sống trong khoái trá lâu ngày thường trở nên thụ động, thiếu cảm hứng sống. Họ dễ mắc trầm cảm ngầm, thiếu năng lượng sáng tạo, vì nội tâm luôn sống bằng năng lượng của người khác – chứ không phải từ ánh sáng riêng mình. Họ quên mất: chỉ có niềm vui thật mới nuôi dưỡng được đời sống có nghĩa.

Từ thông tin trên có thể thấy, khoái trá không chỉ làm xấu đi cảm xúc cá nhân mà còn làm lạnh đi không gian chung. Khi niềm vui đến từ thất bại của người khác, thì lòng nhân bị rút ngắn lại, và xã hội đánh mất khả năng nâng nhau lên bằng sự thật thà và lòng cảm thông.

Biểu hiện thực tế của người mang xu hướng khoái trá.

Chúng ta có thể nhận ra xu hướng khoái trá qua những suy nghĩ, hành vi và phản ứng thường gặp nào? Khoái trá không phải lúc nào cũng bộc lộ ra ngoài bằng hành vi rõ ràng – nó thường ẩn sau nụ cười nhạt, ánh nhìn hài lòng kín đáo hoặc lời nhận xét “có vẻ khách quan”. Việc nhận diện biểu hiện giúp người học soi chiếu và phản tư chính xác hơn với bản thân.

• Biểu hiện trong suy nghĩ và thái độ: Người khoái trá hay suy nghĩ kiểu: “Cuối cùng thì cũng có ngày người đó phải trả giá”, “Thế là công bằng rồi”, “Biết ngay là sẽ thế mà”… Đây là những phản ứng nội tâm ngầm mang tính phán xét và hả hê, không xuất phát từ lòng thương cảm hay mong muốn điều tốt lành.
• Biểu hiện trong lời nói và hành động: Họ thường dùng giọng điệu giả vờ cảm thông nhưng đầy ẩn ý: “Tội ghê, nhưng chắc cũng là bài học cần thiết đó”, “Thấy cũng tội, mà thôi, sống vậy thì phải nhận hậu quả”… Họ lan truyền thông tin thất bại của người khác không phải để chia sẻ mà để gợi mở sự đồng thuận với sự “xứng đáng bị như thế”.
• Biểu hiện trong cảm xúc và tinh thần: Người khoái trá không cảm thấy đau cùng nỗi đau của người khác, thậm chí cảm thấy nhẹ nhõm khi người khác mất đi điều từng khiến họ ganh tị. Sâu hơn, họ thường cảm thấy “được trả lại công bằng” dù chính họ không phải người bị hại. Cảm xúc thường đi kèm thỏa mãn kín đáo và nhẹ nhõm nội tâm không rõ lý do.
• Biểu hiện trong công việc, sự nghiệp: Trong môi trường làm việc, họ có thể im lặng khi đồng nghiệp mắc lỗi, thậm chí không hỗ trợ khi biết rõ hậu quả sẽ đến – để rồi sau đó nói: “Tôi cũng thấy điều đó lâu rồi nhưng không tiện nói.”. Họ ít dấn thân cứu người, nhưng nhanh chóng có mặt khi cần xác nhận sự thất bại. Họ không làm hại – nhưng nuôi dưỡng hệ môi trường thiếu nâng đỡ.
• Biểu hiện trong khó khăn, nghịch cảnh: Khi người khác gặp chuyện không may, họ hiếm khi hỏi han chân thành, mà thường theo dõi “diễn biến” như một câu chuyện hấp dẫn. Họ không nói gì – nhưng ánh mắt thể hiện rõ sự đắc thắng. Trong nội tâm, họ cảm thấy được “xoa dịu vết thương cũ” mà người kia từng vô tình hoặc cố ý tạo ra cho họ.
• Biểu hiện trong đời sống và phát triển: Họ dễ mệt mỏi khi thấy người khác liên tục thành công, và thoải mái hơn khi thấy người khác “vấp một chút cho dễ gần”. Thay vì lấy cảm hứng từ người đi trước, họ chờ đợi khoảnh khắc người đó sai để bớt cảm thấy mình kém cỏi. Điều này khiến họ khó phát triển thật, vì động lực sống đến từ so sánh hơn là sự vươn lên bên trong.
• Các biểu hiện khác: Họ thích xem, bàn luận các tin thất bại, scandal, chuyện xấu – đặc biệt là với người từng ở vị trí cao. Họ hay chia sẻ “tin sốc” như một cách thể hiện mình nắm bắt thông tin, nhưng ngầm mang tâm thế hài lòng. Họ không cần hại ai – chỉ cần người đó mất hào quang là đã đủ vui.

Nhìn chung, biểu hiện khoái trá không nằm ở sự dữ dội mà ở mức độ ngấm ngầm, len lỏi, thường được ngụy trang bằng vẻ đạo đức, khách quan. Nhận diện những biểu hiện này là bước đầu để chữa lành vết thương lòng tự tôn và học cách sống sâu sắc hơn với người khác từ lòng trắc ẩn thật sự.

Cách rèn luyện, chuyển hóa hành vi khoái trá.

Làm thế nào để rèn luyện và chuyển hóa hành vi khoái trá một cách sâu sắc và bền vững? Khoái trá là một cảm xúc có thể chuyển hóa – không bằng cách đàn áp, mà bằng cách soi sáng. Khi ta chạm vào phần tổn thương đã dẫn đến khoái trá, ta có thể chữa lành từ gốc và sống trọn vẹn với sự tử tế.

• Thấu hiểu chính bản thân mình: Viết ra ba tình huống gần đây khiến bạn cảm thấy “vui ngầm” khi người khác thất bại. Hỏi lại: cảm giác ấy đến từ đâu? Có phải vì từng bị tổn thương bởi người đó? Có phải vì tự thấy mình kém hơn họ? Có phải vì chưa được công nhận đủ? Hiểu gốc rễ mới có thể chữa lành.
• Thay đổi góc nhìn, tư duy mới: Từ “Người kia thất bại thì tôi thấy nhẹ nhõm” sang “sự thất bại của người khác không làm tôi tốt hơn, và cũng không nên là niềm vui của tôi”. Từ “Ai rồi cũng sẽ phải trả giá” sang “Ai cũng có lúc sai, tôi chọn học từ đó chứ không nuôi khoái trá”. Thay đổi góc nhìn là thay đổi nền tảng hành vi.
• Học cách chấp nhận khác biệt: Chấp nhận rằng người khác có thể thành công hơn mình mà không làm mình kém đi. Chấp nhận rằng ai cũng có hành trình riêng, và ta không cần ai thất bại để cảm thấy giá trị. Khi dám chấp nhận sự vượt trội của người khác mà không run rẩy, ta bước đầu kiểm soát được cơn khoái trá.
• Viết, trình bày cụ thể trên giấy: Viết lại những lời nhận xét bạn từng nghĩ hoặc nói với sự khoái trá. Viết phiên bản mới – trong đó bạn chọn cách nói trung thực, nhưng không độc ý. Viết để nhìn rõ những lớp ngôn từ mình từng dùng để che đậy sự hài lòng ngầm, và tập lựa chọn lại cách diễn đạt tử tế hơn.
• Thiền định, chánh niệm và yoga: Người hay khoái trá thường sống với nhiều tạp niệm và thiếu không gian lắng nghe bên trong. Thiền giúp quan sát cảm xúc khi khoái trá vừa khởi. Yoga giúp quay về với cơ thể – thay vì chỉ ở trong tâm trí so sánh. Chánh niệm giúp thấy mình đang định “chia sẻ tin gì”, và vì động cơ gì. Tập dừng – trước khi lan truyền điều không cần thiết.
• Chia sẻ khó khăn với người thân: Nói thật: “Mình thấy khó chịu khi người khác hơn mình, và thỉnh thoảng vui ngầm khi họ vấp.”. Chia sẻ không để đổ lỗi mà để gỡ lớp ngụy trang. Người thân đáng tin sẽ giúp nhắc mình giữ lại chiều sâu, nhắc mình rằng bản thân mình vẫn đủ – không cần khoái trá để cân bằng lòng tự tôn.
• Xây dựng lối sống lành mạnh: Người có đời sống điều độ, chăm sóc bản thân đều đặn sẽ ít khoái trá hơn, vì họ sống từ trục giá trị bên trong, không phụ thuộc vào sự thất bại của người khác để thấy mình ổn. Khi bạn thấy đủ – bạn không cần ai hụt xuống để được nâng lên.
• Tìm sự hỗ trợ chuyên nghiệp: Nếu khoái trá trở thành phản ứng mặc định, nhất là khi có gốc rễ từ tổn thương cũ, có thể cần chuyên gia tâm lý để tháo gỡ. Trị liệu giúp nhìn lại các sự kiện bị chôn giấu – nơi bạn từng cảm thấy thua, từng bị so sánh, từng tổn thương mà không dám nói. Khi gỡ được những nút ấy – khoái trá tự mờ đi.
• Các giải pháp hiệu quả khác: Lập nhóm “tử tế nội tâm”, nơi mọi người cùng nhau phản tư về những lần mình thiếu chân thành khi nghe chuyện người khác thất bại. Ghi nhận hành vi chia vui tử tế – không khoái trá. Lan tỏa niềm vui không điều kiện. Tập viết thư chúc mừng ai đó mà mình từng ganh – để làm mềm phần trong ta còn cứng.

Tóm lại, chuyển hóa khoái trá không phải ép bản thân phải “thương” ai đó, mà là dừng lại để nhìn vào phần trong ta còn thiếu. Khi đủ đầy bên trong, người ta không còn cần sự thất bại của ai khác để tự thấy mình cao. Và khi lòng trắc ẩn trở lại – khoái trá tự lui về như một bài học đã xong.

Kết luận.

Thông qua phân tích đa tầng về cảm xúc khoái trá, mà Sunflower Academy đã trình bày ở trên. Hy vọng bạn đã nhận diện được phần vô thức trong mình từng nuôi dưỡng khoái trá như một cách xoa dịu lòng tự tôn bị tổn thương. Nhưng sự vững vàng không đến từ việc ai đó thất bại mà đến từ việc ta đủ sâu để không bị cuốn bởi hơn – thua. Khi ta buông bỏ nhu cầu phải hơn người khác, và chọn cách cùng lớn lên – đó là lúc lòng trắc ẩn lên ngôi, và ta trở lại làm người – một cách đầy nhân văn.